CHAPTER 2: मु पो : सणसवाडी

         मु पो :  सणसवाडी

 घराचे छत पडून पूर्ण झाले होते खरे पण घराचे काम आता कुठे सुरू झाले होते. पावसाळ्याची सुरुवात झाली होतीच. आता दोन fronts वरती काम होती. पहिलं तर मातीच्या घरात आतली कामं पूर्ण करणे जसे internal wall , माती मुरूम चे flooring, शेण मातीचे plastering, आणि शेणाने घर सारवणे इत्यादी. याचबरोबर शेतामध्ये पिकांची लागवड. जरी शेताच्या स्वरूपासाठी हात धुवून मागे नव्हतो लागलो पण एक regular पिक चक्र तर चालवायचे होते. मग घेवडा उडीद मूग नाचणी बाजरी यांची लागवड करणे. भाताच्या शेतीला त्या वर्षी पर्यंत सुरुवात केली नव्हती. कारण भात खाचरासाठी दगडी ताल घालायची बाकी होती. प्राथमिकत‌ः घर आणि परिसर सुव्यवस्थित करायचे होते

दोन वेळेच्या जेवणासाठी, स्वयंपाकासाठी आवश्यक तेवढे सामान लावून घेतलं आणि शेताच्या तयारीला लागलो.

घर बांधत होतो तेव्हा task oriented कामं होती. आता शेतावर राहात असताना छोटी छोटी न संपणारी भरपूर कामं असायची. घरातली + शेतातली.

मला शेतामध्ये विशेषतः चिखलात काम करण्याचा शून्य अनुभव होता. पायाला चिखल लागल्यावर जो एक uneasiness यायचा तो carry करायला शिकावं लागलं. हळूहळू त्याप्रती स्वीकृती बनायला लागली. मग तासंतासही चिखलात काम करू शकलो. करू शकतो. घरापुढे जो उतार होता त्याला आडवे दगड घालून terraces तयार केले. त्यात माती भरली. आणि मग त्यामध्ये अळू, मिरची, टोमॅटो, भेंडी लागवड केली. पावसाची सतत धार सुरू असताना शेतावर राहणे कष्टाचे होते. तसंच त्याची तृप्ती पण विशेष होती.

आमचे शेत गाव आणि forrest यांच्या अगदी बॉर्डरवर होते. आम्ही रानातच राहतो म्हणा ना ! मुख्य डोंगर रांगेची चार दऱ्यांमध्ये विभागणी केली आहे. जांभूळ दरा, जोगदरा, लक्ष्मीदरा, शेळके दरा.  प्रत्येक दऱ्यामधून एक मुख्य ओढा वाहतो. त्या ओढ्याच्या प्रवाहाला दगडी भिंत घालून त्याचा वेग नियंत्रित  करायचा. आणि ही दगडी भिंत म्हणजे दगडी ताल. एकावर एक दगड रचलेले कुठल्याही सिमेंट शिवाय. आणि अशी दगडी ताल घालून भाताची खाचरं तयार करतात. आणि हे खाचर तुंबवून पाणी पुढे पास करतात. आणि मग या खाचरामध्ये भाताच्या रोपाची लावणी करतात. साधारणपणे सह्याद्रीमध्ये पावसाळ्यातील भात शेती या पद्धतीने करतात.

 आमचे शेत आणि घर येतं जोगदऱ्यामध्ये. या दर्याच्या प्रवाहातले पहिले भात खाचर आपलेच. डोंगराच्या जवळ असल्याची ही उपयोगिता. त्यामुळे सगळे डोंगर झऱ्याचे निर्भेळ निर्मळ पाणी प्यायला वापरायला मिळतं. अशा सह्याद्रीच्या कुशीत, हिरवळ दाटलेली असताना, भरगच्च पावसात सकाळचा पहिला चहा घ्यायचे मला भाग्य लाभले. भाग्यवान माणूस मी.

घरातली सगळी काम हळूहळू सुरळीत झाली. कपडे धुण्यासाठी, भांडी घासण्याकरिता जागा आणि पाण्याची व्यवस्था evolve होत गेली. आदिती अपूर्वा शेणाने घर सारवायच्या. दररोज. तसेच घराच्या आतल्या बाजूला चुन्याच्या plastering ला सुरुवात केली. आता Multiple fronts वर काम सुरू होते. माझा अनुभव म्हणून सांगतो झोपेची क्वालिटी अगदी सुपर झाली होती.

हा संपूर्ण काळ वर्षभराचा किंवा त्याहून थोडा जास्त असेल. या दरम्यान शेतावर अनेक वन्य मित्रांनी हजेरी लावली. त्यातल्या काहींचे फोटो आम्ही घेऊ शकलो ते शेअर करतो.

praying mantis

bamboo pit viper/ चापडा

घोरपड

खापर खवल्या

डुरक्या घोणस

 ह्याशिवाय jungle fowl, सायाळ, ससे, चितळं, तरस, बिबट्या हे पण सहवासी आहेतच. येऊन जाऊन त्यांचं पण दर्शन होतंच.पक्षी निरीक्षणासाठीसुद्धा हा spot चांगला आहे.

यादरम्यान शेतासाठी विहीर आवश्यक आहे हे नक्की झालं होतं. आता त्यासाठीच्या तयारीला लागणे क्रमप्राप्त होते. विहिरीचे काम दोन टप्प्यात झाले. त्याचे तपशील मी पुढच्या पोस्टमध्ये शेअर करतो.

 

CHAPTER 1: Introduction आणि घरबांधणी

 नमस्कार. मी सौरभ. मूळचा अकोला जिल्ह्यातला. गाव मळसूर, तालुका पातुर, जिल्हा अकोला. जन्म अकोल्याचाच आणि शिक्षण ही अकोल्यातच बारावीपर्यंत. सामान्य मध्यमवर्गीय कुटुंबातच जन्मलो. बालपण शालेय जीवन सुद्धा सामान्यच. बारावीनंतर engineering ला,  BE computer साठी पुण्यात  admission मिळाली. शेवटच्या वर्षाला येता येता हा निष्कर्ष पक्का झाला की मला शहरात राहून स्वतःची उपयोगिता दिसत नाहीये. इथे स्वतःला prove केल्यापेक्षा आजोळच्या गावाला म्हणजे मळसुरला जावं आणि तिथे कर्तृत्व सिद्ध करावं. आणि गावी राहायचं म्हणजे व्यवसाय म्हणून शेती उत्तम करावी . ही माझी college पर्यंतची निष्कर्ष यात्रा.

पुढे चांगली शेती कशी करावी हा शोध सुरू झाला. सेंद्रिय शेती / नैसर्गिक शेती कशी करावी , कोण करताय हे शोधत होतो. योग जुळून आले आणि अपूर्वा आदिती यांची भेट झाली. दोन बहिणी शेतीची काही background नसताना, वैचारिक conviction च्या जोरावर शेती करतात हे सगळच माझ्यासाठी अनाकलनीय होते. पण त्यांचा वज्र निर्धार बघून माझं कुतूहल बनून राहिलं.

पहिल्यांदा शेतावर गेलो तेव्हा शेताचं स्वरूप हे असं होतं.

आणि तेंव्हा यांचा नियम असा होता की प्रत्येक कष्टाचं काम स्वतःच्या  हातानेच करायचं. मी भेटलो February 2011 मध्ये. तेव्हा नुकताच शेतावर मातीच्या घर बांधणीला सुरुवात केलेली.

 

 बरं यांच्या शेताबद्दल थोडं सांगतो. 2007 मध्ये संचेती कुटुंबानी सणसवाडी , सिंहगड रोड येथे शेती घेतली. ही शेत जमीन म्हणजे खडकाळ माळरान.  इथे शेती करायची म्हणजे खडकाला धडकच होती.       

कोणी एकेकाळी येथे भात शेती व्हायची म्हणे. गेली तीस वर्षे पडीत राहिलेली. हे काय कमी म्हणून विट भट्ट्यांसाठी सगळी माती खरवडून नेलेली.
अशी सुरू झाली प्रयत्नांची शेती..

                                   मग येथे शेती कामाचा अनुभव असणारे जोडपे राहायला आले. त्यांच्यासाठी बांबूच्या ताटीचे घर उभारले.

त्यांच्या मदतीने छोटे छोटे भाज्यांचे प्लॉट केले. पाण्याची वेगळी सोय नव्हतीच. जे करावं ते पावसाळ्यातच. मग मातीचे ढीग करून त्यावर पालेभाज्या वेल भाज्यांची लागवड करायचे.

पुढील तीन वर्षांचा काळ आदिती अपूर्वा यांनी नैसर्गिक शेतीच्या अभ्यासासाठी समर्पित केला. श्री भास्कर सावे, सुभाष शर्मा, भाऊ फुटाणे यांकडे जाऊन राहिले. कारण केवळ पुस्तकी ज्ञान उपयोगी नव्हते . तर जीवनशैली म्हणून शेती व श्रमाची स्वीकृती व्हायला हवी ही दृढ धारणा होती.  याजसाठी केला हा सगळा अट्टहास.

असो. Back to 2011 February. मातीच्या घर बांधण्याची सुरुवात. घराचे Architect मालक सिंग. मुंबईचे . Ecological society मध्ये त्यांची आणि आदिती ची ओळख झालेली. मालक सिंग यांचे हे पहिलेच मातीचे घर. मग ठरलं असं घर आपणच बांधायचं. स्व कष्टाने, स्वतःच्या हाताने. त्यांचा अंग मेहनतीचा, श्रमाचा अभ्यास होताच. पण सगळ्यांच्या क्षमतेचा कस लागणार होता. कारण फेब्रुवारी 2011 मध्ये बांधकाम सुरू झाले आणि जून च्या आधी घराचे छप्पर पूर्ण करणे आवश्यक होते.

घराच्या भिंती ह्या cobb wall पद्धतीने बनवायच्या होत्या. त्यासाठी एका खड्ड्यामध्ये माती आणि भाताचे तूस असे एकावर एक थर चढवायचे. तो खड्डा पाण्याने भिजवून काढायचा आणि मग तो चिखल पायाखाली तुडवून काढायचा.

दुसऱ्या दिवशी हा चिखल घमेल्यात भरून दुसरीकडे ढीग लावायचा. खड्डा रिकामा झाला की नवीन बॅच ची तयारी सुरू. आणि इकडे ह्या  चिखलाचे cobb balls बनवायचे म्हणजे मोठे मोठे गोळे बनवायचे.

घराच्या पायाचे बांधकाम सुद्धा दगड मातीमध्येच केलेले. आणि wall corner विटा आणि मातीच्या mortar मध्ये उभे केलेले. Cobb balls ची भिंत म्हणजे हे गोळे एकावर एक मारत घ्यायचे. त्या compression मुळे compact भिंत तयार होते. इतर technical गोष्टी अपूर्वा व्यवस्थित सांगू शकेल.

एवढी ढोर मेहनत करायची माझी पहिलीच वेळ. 12-12 तास आम्ही सलग काम करायचो. जून महिन्याची deadline डोळ्यापुढे असायचीच. मी दमून बसायचो. पण आदिती अपूर्वा थांबून पुन्हा कामाला लागायच्या. लागायच्या म्हणजे तुटून पडायच्या. मग मी लाजे काजेस्तव पुन्हा उठून कामाला लागायचो. Weight loss एवढा झाला की गालाची हाडं वर आलेली.

 

आता घराला आकार यायला लागला. बघता बघता भिंत छताच्या उंचीला येऊन टेकली. आणि छताच्या कामाला सुरुवात झाली. आणि हा काळ होता मे महिन्याचा , रणरणत्या उन्हाचा.

                                             

 छत करायचे होते कौलांचे. गावात बऱ्याच लोकांनी कौलारू छत काढून पत्र्याचे शेड केले किंवा concrete slab तरी टाकले होते. त्यांनी कौलं घराबाहेर रचून ठेवलेली होती. ठरलं असं त्यांची ही कौलं विकत घ्यायची आणि आपल्या छताला वापरायची. मग काय कौलांचा ढीग घेऊन पडला आणि आम्ही कामाला लागलो. कौल कित्येक वर्ष धूळ खात पडलेली होती. कौलांची स्वच्छता करायला सुरुवात केली.

 

 

मे महिना असल्यामुळे अवकाळी पावसाची सुरुवात झाली होती. त्यामुळे रात्री बे रात्री पाऊस येणार असं वाटलं की घर झाकायला जायला लागायचं. कौलारू  छतकामासाठी सुतार बोलविले. त्यांच्या सोबतीला सणसवाडी गावातील अनुभवी कामगार होतेच. बघता बघता छताचे काम पूर्ण झाले. ह्या सगळ्या कामात वेळोवेळी अपूर्वाची आई, जयश्री, राजश्री, दिलीप व इतर मित्र परिवार यांची मदत मिळाली.

                            

                                     

                                  

                                

    

अशाप्रकारे दिलेल्या deadline मध्ये घराचे छत पडून ओके झाले होते. संपूर्ण प्रक्रिया अगदी थोडक्यात मोजक्या शब्दांमध्ये सांगायचं मी प्रयत्न केला. मी आधी म्हटलं तसं सर्वांच्या क्षमतेचा कस लागलाच पण शिकायला  बरच काही मिळालं. स्वतः श्रमाशिल झाल्याशिवाय दुसऱ्याच्या श्रमाचे मोल कळत नाहीत. घराचे बाह्य काम बऱ्यापैकी झाले. घराच्या आत भरपूर काम बाकी होते. आणि घराला घरपण अजून यायचे होते. त्यासाठी पूर्णवेळ शेतावर येऊन राहणे क्रमप्राप्त होते. त्याबद्दल सविस्तर बघुयात
CHAPTER 2: 'मुक्काम पोस्ट सणसवाडी' मध्ये.